Oude scheepskaarten en hun makers - Robert Putman - 1988

Waarom zijn zeekaarten zo oneindig veel fascinerender dan landkaarten? Vermoedelijk komt dat omdat we ons realiseren van welk wezenlijk belang zij zijn in het dagelijks leven aan boord van de schepen. De informatie die ze geven is altijd belangrijk en kan in sommige gevallen het verschil tussen leven en dood betekenen. In onze tijd van satelliet-navigatie, van de druk op de knop, kunnen we ons niet meer indenken dat de zeelieden van vroeger de hen vertrouwde kustwateren verlieten, zonder te beschikken over betrouwbare kaarten en met slechts een vaag idee van wat hen te wachten stond. Toch gingen ze en brachten de onbekende kusten in kaart. De geschiedenis van de zeekaart is evenzeer de geschiedenis van de ontdekking en verkenning van onbekende continenten en wateren.

De nautische kennis moet in de oudheid al vrij groot geweest zijn, vooral bij de Grieken. We weten dat omdat enige fragmenten van peripli, zeemansgidsen, uit de klassieke oudheid tot ons gekomen zijn. Toch is wat we daarover weten vrij summier, het zijn aanwijzingen; veel meer weten we over de theoretische kennis die men in die tijd had van de wiskunde, de geografie en de astronomie.

Met de ondergang van het Grieks-Ro-meinse rijk is de kennis in Europa teloor gegaan. Weliswaar was die overgedragen aan de Arabieren die die wetenschappen zelf ook verder ontwikkeld hebben, maar daar hadden de Europeanen geen profijt van. De navigatiekunde van de middeleeuwse zeelieden werd mondeling van de ene generatie op de andere overgedragen. Die kennis was gebaseerd op waarnemingen van bijvoorbeeld de kleur van het water, kustprofielen, het gedrag van vogels, stromingen en de heersende windrichting.

Daar kwam verandering in toen men zo omstreeks 1200 de beschikking kreeg over de eerste zeekaart, de eerste zeemansgids en het kompas. Naar de wijze waarop men deze hulpmiddelen bij de navigatie tot zijn beschikking kreeg kunnen we slechts gissen. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat de Grieken wisten welke nuttige functie een gemagnetiseerde naald kan vervullen en dat die wetenschap via de Arabieren weer naar Europa gekomen is. Van de zeemansgids, de portalono (letterlijk havenboek), weten we dat die gebaseerd is op de peripli uit de klassieke oudheid. De porto-laan- of kompaskaarten zouden kopieën kunnen zijn van de kaarten van Marinus van Tyrus, die er in die tijden vermoedelijk nog wel waren. De eerste portolaankaartenmakers waren Italianen, spoedig gevolgd door de Catalanen en de Major-canen.

De zeevarende naties van de kusten van de Atlantische Oceaan en de Noordzee danken hun portolaankaarten en zeemansgidsen aan de Portugezen. Zeemansgidsen voor de Westeuro-pese wateren waren er vanaf de veertiende eeuw, ze bevatten slechts zeilaanwijzingen, geen kaarten. Ze waren handgeschreven, waarbij iedere kopieerder er weer iets aan toevoegde, wijzigde of verbeterde. Aan het einde van de zestiende eeuw verschenen de eerste, inmiddels gedrukte, zeemansgidsen met zowel zeilaanwijzingen als kaarten van de kustwateren. Deze gidsen verschaften de zeelieden alle benodigde informatie voor het bezeilen van de Europese kusten.

In de zeventiende eeuw werden kaarten vrij algemeen aan boord gebruikt. Die kaarten werden niet zo heel veel anders vervaardigd dan de voorgangers uit de middeleeuwen, maar waren wel voorzien van breedtelijnen en soms lengtelij-nen. Ze waren dus eigenlijk een combinatie van twee constructiemethodes. De fouten die door deze combinatie ontstonden waren acceptabel als het ging om kaarten van kleine gebieden met een grote schaal, maar zeer ernstig bij kleinschalige zeekaarten, de zogenaamde overzeilers. Weliswaar was de theoretische kennis aan het eind van de zestiende eeuw zover voortgeschreden dat men wel degelijk kaarten kon maken die ook voor het zeilen over grote afstanden gebruikt konden worden, Mercator was de man die de nieuwe methode van kaartenmaken ontdekte, maar het duurde nog heel lang voordat die kaarten algemeen gebruikt werden.

Uitgever: Atrium
Auteur: Robert Putman
144 blz.
Hardcover

Heelmooi en proper exemplaar!
*****